فرهنگ سازی رسانه و بحران زلزله

«کلنجین وطن من» کانال تلگرامی کلنجین یکی از کانال های فعال و بروز روستای کلنجین، که با اطلاع رسانی به موقع و ارسال عکس های قدیمی، مورد استقبال همشهریان قرار گرفته است. روز سه شنبه مورخ 08/09/96 عکس های از مانور ایمنی در برابر زلزله را که در مدرسه امام جعفر صادق(ع) برگزار شده بود مشاهده کردم، اولین سوالی که ذهنم را درگیر کرد،  چرا مسئولین بعد از حوادث و بلایی طبیعی به فکر برگزاری مانور هستند؟ آیا با برگزاری این مانورها، فرهنگ سازی که مشکل بزرگ چنین رویدادهایی است، صورت می گیرد؟

زلزله 7.2 دهم ریشتری استان کرمانشاه که جان بسیاری از هموطنان را گرفت و خسارت مالی زیادی  را  به زلزله زدگان وارد کرد. اما از همان ابتدای زلزله دو عمده مشکلی که در منطقه زلزله زده نمایان بود و مورد غفلت قرار گرفت. نبود سطح آگاهی و شناخت مردم از بحران و سردرگمی مسئولان منطقه در مواجهه با بحران بود. این دو مشکل نشان از عدم ورود رسانه ها و رسانه ملی به خصوص شبکه های استانی  به آموزش و فرهنگ سازی در مدیریت بحران است.

برکسی پوشیده نیست که رسانه­ ها یکی از عوامل مهم فرهنگ­ سازی و البته تجلی فرهنگ در جامعه هستند و اصلاً فعالیت رسانه­ای خود یک کنش فرهنگی محسوب می ­شود که چه بسا تاثیرگذاری و ظرفیت­ های تاثیر پذیری آن بیش از نهادهایی است که نام فرهنگی به خود گرفته­ اند و ماهیت و کارکرد آنها در حوزه فرهنگ است. در جهان امروز که به عصر رسانه­ ها و شبکه­ ای شدن ساختار اجتماعی شهره است، نمی­ توان تردیدی در نقش رسانه­ ها به ویژه تلویزیون در فرهنگ سازی، فرهنگ پذیری و فرهنگ نمایی داشت. اساساً یکی از کارکردهای مهم رسانه­ ها طبق نظریه­ های معتبر ارتباطات، انتقال میراث فرهنگی است و رسانه در این فرایند به واسطه تجهیزات ارتباطی و جذابیت­ های صوتی - تصویری از قابلیت و ظرفیت­ های بیشتری در فرهنگ­سازی برخوردار است. از سوی دیگر یکی از امتیازات کارکردهای آموزشی رسانه­ها نسبت به نهادهای آموزشی مثل مدرسه و دانشگاه حضور و مداوم آنها در زندگی مردم است. امروزه کمتر خانه­ ای است که از امکانات و تکنولوژی رسانه ای برخوردار نباشد، مثلا صدای رادیو و تلویزیون از آن شنیده نشود. همین کارکرد آموزشی رسانه، آن را به عنوان آموزش مکمل و مداوم شناسانده است. برنامه ­های رادیو و تلویزیون هم مکمل عملکرد نهادهای فرهنگی - آموزشی است و هم دوام بیشتری دارد. تلویزیون دانشگاه دائمی است که تا آخرین لحظات عمر نیز می­ توان از آن بهره برد. واقعیت این است که فرهنگ مفهوم پیچیده و چند لایه ای است و رسانه­ های عمومی مثل رادیوی و تلویزیون در ا رتباط با این مفهوم و مصادیق و کارکردهایش وا جد نقش های متفاوتی هستند. همان طور که فرهنگ مفهوم پیچیده­ای در علوم اجتماعی است تولید برنامه­ های فرهنگی یا برنامه ­هایی که به توسعه فرهنگی در کشور کمک می­کند به همان اندازه پیچیده و دشوار است. و با اشاره به تعبیر حضرت امام(ره) درباره صدا و سیما و رسانه­ ها می ­فرمایند: صدا و سیما مرکز هدایت فکری جامعه است و این دانشگاه بزرگ باید همچون قله­ ای عظیم و سرچشمه­ای همیشه جوشان، زلال معارف الهی، انسانی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی را در زندگی مردم جاری سازد که این جایگاه بسیار مهم، تکالیفی اساسی را در مسئولان، دست اندرکاران و همکاران هنرمند صدا و سیما قرار داده است.

مطلبی را که در باب آموزش رسانه در مراحل پیش از بحران می توان بر آن تاکید داشت و تاکنون در کلیه برنامه های و استراتژی های رسانه به آن پرداخته نشده است. برنامه های آموزشی به دو صورت مستقیم وغیرمستقیم است. در روش مستقیم، رسانه با تولید برنامه های درقالب شناساندن بحران، درجهت بالا بردن سطح آگاهی و شناخت مخاطبان از بحران مختلف باشد. درروش غیرمستقیم، استفاده رسانه ها ازتجربه دیگر کشور ها و چگونگی رفتار مردم در بحران، و تجربیات رسانه های دیگر کشورها در بحران های مختلف است. که به صورت تولید برنامه های گفتگو محور( با حضور کارشناسان)، و یا مستند می باشد.

به عنوان مثال بررسی چگونگی رفتار مردم ژاپن و آچه در برنامه های رسانه که موجب بالا رفتن شناخت وآگاهی  مخاطبان نسبت به بحران، و الگوی پذیری از رفتار مردم این کشور ها می شود.

در میان تمامی اخبار اندوهناک و متاثر کننده زلزله و سونامی ژاپن که در 11 مارس  2011بخش های از این کشور را مورد هجوم قرارداد، خبری شگفت انگیز تحسین همه مردم سراسر جهان را برانگیخت: رفتارتقریبا تمامی ژاپنی ها در مواجهه با این مصیبت و فاجعه بود.

مردم ژاپن بر اساس آموزه هایی که قبلا برای رویارویی با شرایط اضطراری این چنین به آنها آموزش داده شده بود بدون ترس و با آرامش کامل با این رخداد طبیعی و اثرات آن برخورد کردند. آنها خودشان با رضایت کامل برای دریافت غذا در صفها ایستادند. اما همگان شاهد بودند که در زلزله و سونامی آچه که در ماه دسامبر 2004 رخ داد مردم اندونزی چقدر دچار وحشت شدند. اخبار و گزارش های وقوع غارتگری و چپاول در برخی از نقاط آچه در بیشتر رسانه ها منتشر شد. داستان دیگری که در آچه شنیده شد مربوط به عقب نشینی ناگهانی آب دریا پیش از وقوع سونامی بود. وقتی که این اتفاق افتاد ساحل دریا به طور ناگهانی بسیار بزرگتر هویدا شد  و  تعداد زیادی از مردم به سوی بخش های آشکار شده کف دریا شتافتند. آنها به این موضوع پی نبردند که این عقب نشینی و پسروی آب شروع یک فاجعه است. در مدت زمانی کوتاهی پس از آن، آب دریا با شدت و سرعتی غیر قابل تصور دوباره به ساحل برگشت. بسیاری از افراد که در ساحل حضور داشتند تنها به دلیل آنکه اطلاعات کافی از این رخداد طبیعی نداشتند به سرنوشت شومی دچارشدند. قطعا در صورتی که این اطلاعات پایه در اختیار آنها قرار می گرفت این داستان به گونه دیگری رقم می خورد.

تجربیات اخیر بر این نکته تاکید می نماید که مهمترین عامل در مدیریت بحران ، سطح آمادگی جامعه و شهروندان در مواجهه با سوانح است. از نخستین سالهای دوران کودکی، مردم ژاپن اطلاعات مهم و عملی در مورد سوانح دریافت می کنند لذا در این مورد که در شرایط بحران باید چگونه رفتار و عمل نمایند، کاملا آگاهی دارند. اما در آچه این چنین نبوده است. آنها حتی از دانستن کمترین اطلاعات بسیار ابتدایی از جمله اینکه در صورت عقب نشینی سریع و ناگهانی آب دریا وقوع سونامی حتمی است، بهره ای نبرده بودند.  اطلاعات جامع و فراگیر کلید آمادگی در برابر بحران است. و رسانه ها همواره در خط مقدم فراهم آوردن و ارائه این اطلاعات هستند. در ژاپن، شبکه ان. اچ. کی (NHK) به عنوان رسانه عمومی انتشار اخبار کشور جزء لاینفک برنامه های مدیریت بحران این کشور است.

سیر تاریخی بلایایی طبیعی کشور بیانگر این مسئله است که ما هر ساله شاهد بحران­های مختلف در کشور هستیم، که به دنبال آن خسارت­های مالی و جانی فراوانی به کشور تحمیل می­ شود. جهان امروز دریافته است که توجه به فرهنگ­ سازی و تربیت افراد نوعی سرمایه گذاری ملی است و کشوری که در این راه تلاش بیشتری کند، بدون شک از ثمرات آن در آینده برخوردار خواهدشد. یکی از اقدامات مهم در امر مدیریت بحران فرهنگ­ سازی رسانه ­ای است. برکسی پوشیده نیست که رسانه­ ها یکی از عوامل مهم فرهنگ­ سازی و البته تجلی فرهنگ در جامعه هستند. شبکه­ های مراکز استانی صرفا یک رسانه برای تامین اوقات فراغت و سرگرمی مخاطب با تکیه بر مولفه­ های بومی نیست و حتی می­ توان به آنها به عنوان نهادهای فرهنگ­ساز در سطح جامعه نگاه کرد که به واسطه بهره­ گیری از تمهیدات و ابزارهای رسانه­ ای از دامنه و عمق تاثیرگذاری برخوردارند. قطعاً نقش و کارکرد فرهنگ سازی، همچنین بسیج همگانی در حوزه مدیریت بحران در این شبکه­ ها اهمیت بیشتری یافته و باید توجه و اهتمام بیشتری به استفاده از ظرفیت این شبکه­ ها داشت.

بخشی از مقاله رضادمیرچی با عنوان: مدیریت بحران با تاکید بر نقش رسانه در فرهنگ سازی (مورد مطالعه شبکه­ های استانی رسانه ملی) که در سال 1395 در هشتمین کنفرانس بین المللی مدیریت جامع بحران مورد پذیرش قرار گرفت. برای مطالعه این مقاله می توانید به سایت بانک مقالات کشور(سیویلیکا) مراجعه کنید.